براي روزه ابعاد گوناگوني وجود دارد و آثار فراواني از نظر مادي (جسماني و بدني) و معنوي (روحي و رواني) در وجود انسان مي گذارد. تقويت نيروي اراده به واسطه سرکوب کردن نفس طغيانگر ، تقويت روحيه نوع دوستي به واسطه ياد کردن درد دردمندان ، لطافت روح و نورانيت و صفاي روح ، در نتيجه اصلاح و تربيت نفس ، تقويت جنبه شکيبايي روح از جمله اين ابعاد است. مقاله حاضر نگاهي است مختصر به ابعاد مختلف روزه و روزه داري.

روزه ، برنامه خودسازي و تکامل

روزه در لغت به معناي امساک و خودداري از هر چيزي است و در اصطلاح فقه ، عبارت است از امساک و خودداري از موارد هشتگانه (خوردن و آشاميدن و...) از هنگام صبح تا اذان مغرب ، به قصد و نيت انجام دادن فرمان خدا. براساس صريح آيه 183 از سوره بقره ، روزه براي امتهاي گذشته نيز واجب بوده است آنجا که مي فرمايد: «اي ايمان آورندگان به حقيقت اسلام ! بدانيد که روزه بر شما واجب شد آن چنان که بر پيشينيان از شما نيز واجب بوده است». 1 در اثبات اين ادعاي قرآني گفتني است که حسب روايات و نقلهاي موفق تاريخ ، روزه يکي از برنامه هاي مذهبي مردمان روم هند و يونان و مصر باستان بوده و به نقل از گفتار تفسير نمونه ، در قاموس کتاب مقدس آمده است که : «روزه در همه دوره ها در ميان هر طايفه و هر ملت و مذهبي در مواقع اندوه و زحمت و سختي هاي پيش بيني نشده ، رايج بوده است.

از تورات نيز چنين بر مي آيد که موساي نبي ع 40 روز روزه داشته اند: «هنگام برآمدنم بر کوه (طور)، لوحهاي سنگي (لوحهاي عهدي که خداوند با شما بست) را بگيرم.

آن گاه در کوه ، 40 روز و 40 شب ماندم. نه نان خوردم و نه آب نوشيدم ». همچنين از انجيل لوقا (يکي از انجيل هاي چهارگانه معتبر مسيحيان) برمي آيد که حواريون مسيح ع روزه مي گرفتند. روزه به عنوان يک برنامه و دستور عبادي ، در ميان يهود رواج دارد ولي فقط در روز کيپور (کافر) اين عمل صورت مي گيرد و در اين روز يهوديان از مغرب روز قبل تا شبانگاه اين روز ياد شده ، به عنوان کفاره گناهان خود ، روزه مي گيرند و از خوردن و آشاميدن و حتي کار و استحمام ، پرهيز کرده و در کنيسه ها به عبادت و استغفار مشغول مي شوند. 2 نکته اي که بايد به آن توجه داشت اين است که با تامل در گفته هاي فوق و تدبر در آيات قرآن ، همچون آيه 26از سوره مريم س ، مي توان به اين نتيجه رسيد که روزه با اندک تفاوتي در شکل و فرمول آن و نيز زمان اختصاص داده شده براي آن ، به عنوان يک عمل عبادي در ميان تمام افراد بشر ، در طول تاريخ ، رواج داشته است.

آنچنان که در سوره مريم س مشاهده مي کنيم روزه سکوت داشتن ، از اعمال رايج آن وقت بود. گاه نذر روزه سکوت مي کردند. حال آن که در شريعت اسلام از اين نحو روزه داري و نيز افطار نکردن و دو يا چند روز پي در پي روزه داري (بدون افطار کردن) نهي شده است.

حقيقت فلسفه روزه داري

فلسفه و چرايي روزه داري را بايد با دو ديد و تقسيم بندي (مذهبي - علمي) و (روحي - جسمي) مورد توجه قرار داد که به يقين ، هر دوي اين ديدگاه ها و هدفها، با تفاوت در مراتب و درجات ، موردنظر خود پروردگار بوده است.

بعد بهداشتي روزه آن گونه که از فرمايش هاي رسول اعظم ص و ساير معصومين ع و در پي آن ، تاييدات علمي دانشمندان و پزشکان دوره معاصر برمي آيد ، روزه داري ، آن هم با صورت ويژه تعيين شده در شريعت مقدس اسلام ، عامل بزرگي در سلامت بدن به شمار مي آيد.

روزه ؛ احياي تقوا

رسيدن به درجه تقوا (يعني مانع و سپر بازدارنده از گناه و معصيت) و زنده کردن روح پرهيزکاري در وجود انسان ، در نتيجه کنترل غرائز.

آنچنان که اميرالمومنين ع نيز در يکي از بيانات نغز خود فرمودند: «صوم شهر رمضان ، فانه جنه من العقاب شيعني روزه ماه مبارک رمضان سپري است از عذاب الهي» و توضيح آن اين که فرد روزه دار در راستاي روزه داري و با رعايت تمام جوانب روزه اين که ، زبان خود را از آفتهاي زباني همچون تمسخر و دشنام و ناسزاگويي و غيبت و دروغ و تهمت و افترا و نزاع و درگيري لفظي و گوش خود را از شنيدن همين آفات و نيز سخنان لغو و بيهوده و چشم خود را از مشاهده مناظر لهو گناه و حرام و نيز ، فکر و انديشه خود را از انديشه ها و نيتهاي پليدي همچون سوءظن و ساير اعضا و جوارح پيکر خود را از تمام معصيت ها بازمي دارد و نيز به فرموده امام دوم شيعيان ، با سبقت بر طاعت و عبادت در ميدان مسابقه ماه رمضان و در کل ، تسلط يافتن بر هيجانات شهوت و ضعيف ساختن آن ، در نهايت ، بر شيطان درون و برون مسلط مي گردد و به وجود آمدن آثار تجرد و روحانيت را در درون خود حس مي کند که رسيدن به اين درجه از معنويت و صفاي نفس و پاکي دل ، خود ، کمک بزرگي براي معرفت و شناخت بهتر راهها از بي راهه هاي پيشنهادي شيطان خواهد بود که اين درجه از معرفت بازدارنده از انحراف و تباهي ، همان ملکه نوراني تقواست که هدف بنيادين و اساسي از واجب ساختن روزه از طرف آفريدگار حکيم و داناست.

و اين گونه است که در روايات مي خوانيم که پيامبر ص مي فرمودند: «در اين ماه شياطين را در غل و زنجير مي کنند ، پس از خدا ياري بطلبيد تا آنها بر شما مسلط نگردند.»

واضح است آنچنان که توضيحش گذشت ، روزه داران واقعي در اين ماه ، راهها و درهاي نفوذ شيطان (از آفات زباني و گناهان چشم و گوش و دل انديشه) را به روي شيطان مي بندند و از اين راه ، قدرت شيطان را محدود مي کنند و اين همان معنا و مقصود روايت پيامبر اعظم ص است.

چرا که روزه ، تمام دستگاه هاي بدن را از خستگي مداوم بيرون آورده و از بهترين عوامل جوان ساز نسوج بدن بوده و نيز نيروي مقاومت بدن را افزايش مي دهد و به گفته برخي دانشمندان غيرمسلمان همچون سوفورين ، راه حل بسياري از بيماري ها از جمله ، آسم ، برونشيت ، روماتيسم مزمن ، نقرس ، بيماري هاي چشم ، کم خوني و ضعف روده ها، مرض قند و بيماري هاي کليه و کبد و نيز بيماري هاي عصبي و رواني به حساب مي آيد (روزه درماني).اميرمومنان ع نيز در حکمت 136 از نهج البلاغه در يک گفتار پر مغز ، از روزه با عنوان (زکاه البدن) ياد مي کنند. با اين توضيح که ، زکات در لغت به معناي پاک و خالص کردن است که با اين ترتيب ، روزه نيز نسخه حکيمانه اي براي پاکسازي بدن و صحت و سلامت جسماني اعتبار خواهد شد به اين نحو که ، استراحت موقت دستگاه گوارش و دستگاه هاي تصفيه بدن ، مانند کليه و کبد، از فرسايش اين اندامها در اثر کار مداوم جلوگيري خواهد کرد البته در اين ميان ذکر اين نکته اساسي است که در شريعت اسلام ، معيار سنجش اعمال ، نيت و قصد تقرب به خداوند و فرمانبرداري از دستورها و فرامين اوست بنابراين اگر کسي به قصد تقرب و اطاعت و فرمانبرداري و به عبارت ديگر، به عنوان يک دستور شرعي ، روزه نگيرد بلکه هدفش از روزه گرفتن فقط بهره گيري از فايده هاي بهداشتي آن باشد ، گرچه طبيعتا بهره خود را از آن منافع خواهد برد ولي از نظر شرع و مذهب ، روزه اش باطل است چراکه در کليه اعمال عبادي ، نيت (قصد قربت) داشتن ، واجب بوده و از ارکان عبادات محسوب مي شود و در اين راستا ، درجات و مراتب روزه و روزه داري را در 3 مرتبه مي دانند:

1- روزه عوام که عبارت است از اين که روزها شکم و فرج خود را از مقتضاي شهوت هاي آنها محافظت نمايد که تنها فايده آن رفع تکليف از روزه دار مکلف است.

2- روزه خواص که علاوه بر حفظ شکم و بدن خود از حرام و شهوت ، چشم و گوش و زبان و دست و پا و ساير اعضا و جوارح خود را نيز از گناهان محافظت مي کند که نتيجه اين نحو روزه داري ، رسيدن به ثوابهاي بي پايان وعده داده شده به روزه داران است.

3- روزه خواص خواص که علاوه بر رعايت موارد گفته شده در بالا ، فکر و دل خود را نيز از اشتغال به افکار پليد همچون حسد ، بدگماني ، تکبر و کينه و حيله و مکر و انديشه هاي غيرخدايي و اخلاق رذيله ، بازمي دارد که نتيجه اين نحو روزه داري ، علاوه بر رسيدن به وعده هاي ثواب ، روگردانيدن دل [براي هميشه] ، از غير خدا خواهد بود. 3

بعد تربيتي روزه

با توجه به اين که براي روزه ابعاد گوناگوني وجود دارد و آثار فراواني از نظر مادي (جسماني و بدني ) و معنوي (روحي و رواني) در وجود انسان مي گذارد ولي بايد گفت که مهمتر از همه اينها بعد اخلاقي و فلسفه تربيتي روزه بوده و مورد تاکيد آفريدگار متعال در آيه 183 از سوره بقره واقع شده است که اين آثار تربيتي عبارتند از:

1- تقويت نيروي اراده به واسطه سرکوب کردن نفس طغيانگر.

2- تقويت روحيه نوع دوستي به واسطه ياد کردن درد دردمندان بينوا و بينوايان دردمند درنتيجه درک گرسنگي و تشنگي شديد محرومان اجتماع.

3- لطافت روح و نورانيت و صفاي روح ، در نتيجه اصلاح و تربيت نفس و نيز رسيدن به يک تحول فکري و انقلاب روحي و معنوي ، به واسطه دريدن پرده هاي غفلت و بي خبري.

4- تقويت جنبه شکيبايي روح.

با توجه به اين که روزه تمرين مقاومت جسم و روح در برابر خواست هاي نامشروع جسمي و حتي برخي خواست هاي مشروع و مباح است ، بنابراين ابزار کمکي خواهد بود براي گذر از زندگي و استمرار بخشيدن به حيات.

چراکه صبر بر طاعت الهي (روزه) روح فرد را بزرگ کرده و در برابر پذيرش حق ، متواضع مي گرداند و شکيبايي و مقاومت و پايداري او را در پيمودن راه تکامل ، به مراتب ، افزون مي سازد و اين جنبه از تاثيرات روزه ، مورد تاييد نص صريح آيه 45 از سوره بقره است که مي فرمايد: «از صبر (که به فرموده امام ششم ع منظور همان روزه داري است) و نيز از نماز به عنون ابزار کمکي براي زندگي خودتان استعانت و ياري بطلبيد».

پی نوشت ها :

1- سوره بقره ، آيه 183.

2- آشنايي با اديان بزرگ ، ص 94.

3- معراج السعاده ، فصل آداب روزه.

4- بخشي از خطبه 110.